Ανδρέας Κάλβος, ο ποιητής της Ιδέας

ΑΝΔΡΕΑΣ  ΚΑΛΒΟΣ

 (  Ζάκυνθος 1792 – Louth 1869 )

Αν δύσκολη ποίηση σημαίνει ποίηση που δυσκολευόμαστε να την προσεγγίσουμε «ως ποίηση», και όχι ποίηση που δεν καταλαβαίνουμε το θέμα της, τότε ο Κάλβος είναι ποιητής δύσκολος, όπως, καθώς μου φαίνεται, δύσκολος ποιητής είναι και ο Καβάφης  (Γ. Σεφέρης, Δοκιμές)

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ     

     Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το Μάρτιο του 1792 και έζησε εκεί μέχρι τα 10 του χρόνια. Ύστερα από το χωρισμό των γονέων του , το 1802, ακολούθησε τον πατέρα του στην Ιταλία , όπου πέρασε την νεανική ηλικία του και διαμόρφωσε την ιταλική και κλασική παιδεία του.

   Καθοριστική ,για την πνευματική του διαμόρφωση,    υπήρξε η γνωριμία του με τον ζακυνθινής καταγωγής Ιταλό ποιητή, Ugo Foscolo.Μετά την ρήξη στη σχέση τους , το 1817, ο Κάλβος έζησε σε 4 ευρωπαϊκές χώρες  ( Αγγλία, Ιταλία, Ελβετία και Γαλλία) , εργαζόμενος ως μεταφραστής και καθηγητής ξένων γλωσσών. 

   Από το 1811 ως το 1821 έγραψε αρκετά ιταλικά λογοτεχνήματα και 3 τραγωδίες ( Θηραμένης, Δαναΐδες  και την ανολοκλήρωτη Ιππίας ).

    Τον Απρίλη του 1821, λίγο πριν ξεσπάσει η ελληνική  επανάσταση, εξορίστηκε από την Φλωρεντία και κατέφυγε στη Γενεύη της Ελβετίας, επειδή κατηγορήθηκε για συμμετοχή στη μυστική, επαναστατική, παράνομη  οργάνωση των Καρμπονάρων, που αγωνιζόταν για τα δημοκρατικά ιδεώδη και την απελευθέρωση των ευρωπαϊκών λαών.

    Στη Γενεύη έζησε για 4 χρόνια, ως το 1825 και εκεί έγραψε τις περισσότερες από τις ωδές των δύο ελληνικών συλλογών Η Λύρα ( 1824) και Λυρικά ( 1826). 

Το 1826 ήρθε στην Ελλάδα και για 3 χρόνια ,όχι συνεχόμενα, δίδαξε στην Ιόνιο Ακαδημία. Το 1852 παντρεύτηκε μια Αγγλίδας παιδαγωγό  και εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αγγλία, όπου και πέθανε το 1869,  στην κωμόπολη Louth. 

Από αρκετούς Έλληνες  λογοτέχνες παρουσιάζεται ως άσχημος γέροντας, βλοσυρός, αγέλαστος και δύσθυμος :

Γιώργος Θεοτοκάς 

«ο γέρος αετός» 

Μυτερό ράμφος, σφιγμένα χείλια, ζαρωμένα φρύδια πυκνά / ένα ανθρωπάριο φαλακρό και αναιμικό/ με μαύρες τρίχες που ανεμίζανε πλατιά στο πελώριο μέτωπο./ Ωραίος δεν ήταν βέβαια ο δύστηνος./  Ίσα – ίσα μου φάνηκε πολύ κακοφτιαγμένος και βλοσυρός.

Γενικά ο Κάλβος δεν ήταν συμπαθής στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής του, ίσως επειδή ποτέ δεν συνεργάστηκε με το πολιτικό και ακαδημαϊκό κατεστημένο και δεν είχε καλές σχέσεις με τον κύκλο του Σολωμού .Έτσι οδηγήθηκε στην απόφασή του να εγκαταλείψει οριστικά την Ελλάδα.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΓΡΑΦΗΣ

ΩΔΕΣ

•   ποιήματα με πατριωτικό, παραινετικό και αγωνιστικό περιεχόμενο

• επιμελημένη στροφική οργάνωση. Απαρτίζονται από προοίμιο( άλλοτε συνοπτικό , άλλοτε εκτεταμένο και συχνά αντίθετο ως προς το περιεχόμενο με την υπόλοιπη ωδή), το κυρίως μέρος και τον επίλογο, συνήθως διατυπωμένο αποφθεγματικά

•  υψηλός και μεγαλοπρεπής τόνος

ΘΕΜΑΤΙΚΗ

 

•  η ελληνική επανάσταση, το  μαχητικό φρόνημα των  επαναστατημένων Ελλήνων, το οποίο υμνεί προσπαθώντας να εμψυχώσει την εθνική ψυχή

• η αρχαία μυθολογία και το ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν σε συνδυασμό με αναφορές στη φυσική ομορφιά του τοπίου, τα ψυχικά χαρίσματα των ανθρώπων και τη χριστιανική λατρεία των Ελλήνων. Φαίνεται σαν να μιλά  ως εκπρόσωπος της  ελληνικής εθνικής κοινότητας

•   υποστήριξη των ιδανικών της ελευθερίας και της ισότητας ( φανερή η επιρροή του από το πνεύμα του Διαφωτισμού ) με στόχο την αποδέσμευση από τη μοναρχική εξουσία και τα τυραννικά καθεστώτα, τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες και την κατάκτηση της πολιτικής και κοινωνικής αρετής
• η Ελευθερία , στο έργο του  Κάλβου, είναι ταυτισμένη με την Αρετή

 

 ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ

Επιρροές από:

•   τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό (στα έργα του διακρίνουμε:  μελαγχολική διάθεση , δραματική ένταση, οραματικές καταστάσεις, υπερβολή, εξιδανίκευση, συχνή εμφάνιση του «εγώ» του ποιητή)

•   τον ιταλικό,  και γενικότερα  ευρωπαϊκό,  νεοκλασικισμό (στα έργα του διακρίνουμε : ιδεαλιστικές αρχές, την τοποθέτηση της Τέχνης στην κορυφή της  κλίμακας των αξιών, την πεποίθηση για την παιδευτική λειτουργία της ποίησης, την ισορροπημένη αρχιτεκτονική διάρθρωση  - προοίμιο, κύριο μέρος επίλογος  -  την εκτενή χρήση της μετωνυμίας, σοβαρό και υψηλό τόνο, επιγραμματικότητα και αποφθεγματικότητα)

Η ΓΛΩΣΣΑ

• Χαρακτηριστικό , η γλωσσική ανομοιομορφία. Μια γλώσσα ανυπότακτη σε γραμματικούς κανόνες

• Κορμός του καλβικού λεξιλογίου, οι αρχαιοελληνικές λέξεις ( από τις 2000 λέξεις των ωδών το 85%, περίπου,  είναι τυπικά αρχαίες )

•  Χρησιμοποίησε τη λόγια γλώσσα, επηρεασμένος από την κλασική παιδεία που απέκτησε στην Ιταλία. Είναι ο μόνος σημαντικός ποιητής της επτανησιακής ποιητικής παράδοσης του 19^ου αιώνα που δεν υιοθέτησε την δημοτική γλώσσα

•  Εμπλουτισμός της λόγιας γλώσσας  με  δημώδεις τύπους και ιδιωματικούς

•  Χρήση γλωσσικών στοιχείων από τα θρησκευτικά κείμενα ( Παλαιά Διαθήκη και Ψαλμοί)

ΜΕΤΡΙΚΗ

•  Ο  ίδιος ο ποιητής έλεγε  πως οι ωδές του στόχευαν στην πολύτροπη αρμονία, δηλαδή τον συνδυασμό της πολυτροπότητας και της αρμονίας ( αρμονικό και εκφραστικό αποτέλεσμα)

•     Μοναδική στιχουργική τεχνοτροπία,   που δεν συναντάται  σε κανέναν άλλο ποιητή: 

   Οι 20 ωδές του γράφτηκαν σε πεντάστιχη στροφή, χωρίς ομοιοκαταληξία ( την οποία και ο ίδιος χαρακτήριζε βάρβαρη), που αποτελείται από 4 επτασύλλαβους  

 ( κάποτε 8σύλλαβους ή  6σύλλαβους ) και έναν τελικό πεντασύλλαβο στίχο, που είναι πάντα παροξύτονος, ενώ οι επτασύλλαβοι έχουν όλες τις δυνατές μορφές κατάληξης: οξύτονοι, παροξύτονοι, προπαροξύτονοι

Όσοι το χάλκεον χέρι

βαρύ του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας ας έχωσι·

θέλει αρετήν και τόλμην

η ελευθερία. 

 («Εις Σάμον»)

•   Έντονη απόκλιση του μετρικού από το  γλωσσικό - νοηματικό σύστημα, που φαίνεται να είναι επιρροή από ιταλική δραματική ποίηση. Το μετρικό σύστημά του  στηρίζεται στην αρμονία όχι του στίχου αλλά της περιόδου, γιατί οργανώνει τον ποιητικό ρυθμό με βάση όχι τη μουσικότητα των λυρικών ποιημάτων αλλά τον εσωτερικό ρυθμό της ιταλικής δραματικής ποίησης.

•   το μέτρο είναι κατά βάση ιαμβικό, δηλαδή κάθε μετρικό πόδι είναι συνδυασμός μιας άτονης και μιας τονισμένης συλλαβής (∪- )

•      Σύμφωνα με τον Ο. Ελύτη η καλβική μετρική ήταν προάγγελος του ελεύθερου στίχου της ποιητικής γενιάς του 1930.

 

ΚΑΛΒΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΊΑ : εικόνες εντυπωσιακές, μεγαλειώδεις, επιβλητικές, συχνά μεταφυσικές , βιβλικές, σκοτεινές. Εικόνες ζωγραφικές που αποδομούν, συχνά , την πραγματικότητα με απροσδόκητο τρόπο και δίνουν στο απλό και εφήμερο το μεγαλείο του αιώνιου.

Ένα ποίημα/ κριτήριο  από την πολυθρύλητη και ...λίαν ισοπεδωτική για το μεγαλείο του Κάλβου,   Τράπεζα θεμάτων.....

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ

Ωδή Έκτη. Αι Ευχαί (απόσπασμα)

α.

Της θαλάσσης καλήτερα

 φουσκωμένα τα κύματα

να πνίξουν την πατρίδα μου

 ωσάν απελπισμένην,

 έρημον βάρκαν.

 β'.

Στην στεριάν, ’ς τα νησία 

 καλήτερα μίαν φλόγα

 να ιδώ παντού χυμένην,

 τρώγουσαν πόλεις, δάση,

λαούς και ελπίδας.

γ'.

Καλήτερα, καλήτερα

διασκορπισμένοι οι Έλληνες

 να τρέχωσι τον κόσμον,

 με εξαπλωμένην χείρα

 ψωμοζητούντες·

δ'.

Παρά προστάτας να ’χωμεν.

Με ποτέ δεν εθάμβωσαν

 πλούτη ή μεγάλα ονόματα,

 με ποτέ δεν εθάμβωσαν 

σκήπτρων ακτίνες.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α

α.1. Το ποίημα ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση. Να διακρίνετε:

 α) εάν υπάρχει ομοιοκαταληξία (5 μονάδες)

 β) τη μορφή των στροφών (5 μονάδες)

α.2. Να εντοπίσετε δύο στίχους του ποιήματος που σχηματίζουν 15σύλλαβο. (5 μονάδες)

α.3. Η επανάληψη του επιθέτου «καλήτερα» πώς λειτουργεί ως προς το περιεχόμενο του ποιήματος; (10 μονάδες)

ΠΗΓΕΣ

• Ευριπίδη Γαραντούδη: Πολύτροπος αρμονία: Μετρική και ποιητική του Κάλβου

• Αθανασόπουλος Β., Το ποιητικό τοπίο του ελληνικού 19ου και 20ου αι. Τόμος Α' (Κάλβος, Σολωμός, Παλαμάς)

• Δερμιτζάκης Μπάμπης, Ο Κάλβος και οι πρώτες μεγάλες στιγμές της  νεοελληνικής λογοτεχνίας, Έρευνα, τ.18

Η μεταφορική γλώσσα και η μεταφορά

Η κυριολεκτική γλώσσα εννοεί αυτό που λέει, ( ή αποσκοπεί στο να εννοεί), χρησιμοποιεί  τις λέξεις με την καθιερωμένη σημασία τους , που προέρχεται από την κοινή χρήση της γλώσσας.

   Οι λέξεις δηλαδή χρησιμοποιούνται μέσα στο λόγο με τρόπο τέτοιον ώστε να αποδίδουν επακριβώς τη συγκεκριμένη σημασία  και το περιεχόμενο (το σημαινόμενο) της έννοιας που  δηλώνουν (κυριολεκτική σημασία). Έχουμε πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας. 

    Σκοπός του πομπού δεν είναι μόνο η πληροφορία (το μήνυμα), αλλά και η προσέλκυση του δέκτη. Δηλαδή, περισσότερο ενδιαφέρει εδώ η μορφή με την οποία διατυπώνεται το μήνυμα, παρά το ίδιο το μήνυμα (η πληροφορία).

   Βέβαια όλα αυτά δεν σημαίνουν πως στην κυριολεκτική χρήση της γλώσσας δεν συναντάμε μεταφορές, με τη  στενή λογοτεχνική έννοια ∙ όμως αυτές  δεν  προκαλούν αισθητική συγκίνηση, όπως για παράδειγμα η φράση  « η   πτώση της θερμοκρασίας»  που  είναι μια μεταφορά μεν , αλλά  επιτελεί μόνο πληροφοριακή λειτουργία.

      Ποιητική λειτουργία της γλώσσας  

• Η γλώσσα  είναι συγκινησιακά φορτισμένη  και η πραγματικότητα αποτυπώνεται με τρόπο πολύσημο, πολυδιάστατο, συχνά συνειρμικό και υποκειμενικό. 

•  Υιοθετούνται στρατηγικές και τρόποι έκφρασης  της λογοτεχνίας όπως μεταφορές, προσωποποιήσεις, παρομοιώσεις, εικονοπλαστικός λόγος  κλπ.

•  Ο στόχος της είναι η συναισθηματική κινητοποίηση του δέκτη.

  Να σημειωθεί πως  και ο κυριολεκτικός λόγος συχνά μπορεί να κινητοποιήσει συναισθηματικά τον δέκτη, χωρίς να έχει σχήματα λόγου. Η  συγκίνηση σ΄ αυτή την περίπτωση πραγματώνεται  μέσα  από το συνολικό γλωσσικό και εννοιολογικό περιβάλλον του κειμένου . Π.χ. ο στίχος  «Είπες θα πάγω σ΄ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα» Κ.Π.Καβάφης)   *  δεν περιέχει μεταφορά ,αλλά είναι συγκινησιακά φορτισμένος, επιτελεί το στόχο της αισθητικής απόλαυσης 

Η μεταφορά

•  είναι  ένας λεκτικός τρόπος  μέσω του οποίου η σημασία μιας λέξης επεκτείνεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις, που έχουν κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα μ' αυτήν

           π .χ πέτρινος τοίχος και πέτρινη καρδιά

• επεμβαίνει σκόπιμα  στο σύστημα της κυριολεκτικής γλώσσας  και δίνει στις λέξεις καινούργια σημασία.

• Η ουσιαστική της λειτουργία  είναι να διευρύνει και να μεταλλάσσει το σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων

•   Η μεταφορά θεωρείται ότι βασίζεται σε πραγματική και προϋπάρχουσα ομοιότητα, η οποία υφίσταται στον «πραγματικό κόσμο». Επομένως, τα «ροδοκόκκινα μάγουλα» μιας κοπέλας οφείλουν την ονομασία τους σε πραγματική ομοιότητα με το χρώμα ορισμένων τριαντάφυλλων

•  Η με­ταφορά είναι ο κατ’ εξοχήν τρόπος της ομοιότητας. Η ομοι­ότητα είναι το θεμέλιο της υποκατάστασης (η σκληρότητα του φυσικού υλικού της πέτρας  είναι το σημείο της ομοιότητας και για τον τοίχο και για την καρδιά

•  Η μεταβίβαση είναι ένα άλλο , καίριο, χαρακτηριστικό της μεταφοράς : χαρακτηριστικά που συνδέονται με ένα αντικείμενο κυριολεκτικά( όπως η σκληρότητα της πέτρας) μεταφέρονται και σε ένα άλλο  «αντικείμενο» και έτσι δημιουργείται μια καινούργια, ευρύτερη έννοια ( εδώ διευρύνεται το χαρακτηριστικό της σκληρότητας και δεν αφορά μόνο στο φυσικό υλικό της πέτρας πια.

 

 Η μεταβίβαση, ως τρόπος λεκτικής έκφρασης , αφορά όλα τα σχήματα λόγου ή τους λογοτεχνικούς τρόπους Όλα τα σχήματα λόγου είναι «γυρίσματα» της γλώσσας  από τις κυριολεκτικές έννοιες προς τις μεταφορικές έννοιες. 

        Η μεταφορά όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το θεμελιακό, το «μητρικό»  σχήμα λόγου από το οποίο  εκπορεύονται και η παρομοίωση και η συνεκδοχή και η μετωνυμία.

Μετωνυμία: σχήμα λόγου στο οποίο η ονομασία μιας ιδιότητας ή ενός πράγματος υποκαθιστά το ίδιο το πράγμα Πχ το «σανίδι» αντί για το θέατρο ή το επάγγελμα του ηθοποιού

Συνεκδοχή: δηλώνεται το μέρος  αντί για το όλον πχ. «είκοσι Μάιων» αντί «είκοσι χρονών»

Παρομοίωση : είναι το σχήμα λόγου, στο οποίο συγκρίνουμε δύο πρόσωπα, ζώα ή πράγματα κλπ, έτσι ώστε η σύγκριση αυτή να παρουσιάζει το ένα από αυτά πιο ζωηρό. Ένα πράγμα συνδέεται με ένα άλλο  με κάποιο άλλο με τρόπο ώστε να αποσαφηνίζει  και να προβάλλει εντονότερα μια εικόνα.
Στην παρομοίωση χρησιμοποιούμε για τη σύγκριση τις λέξεις: σαν, όπως, λες και, σάμπως, καθώς. π.χ. τα αυτοκίνητα πήγαιναν σαν χελώνες

Συγκρίνοντας τη μεταφορά και την παρομοίωση 

•   Η παρομοίωση μοιάζει με τη μεταφορά, αλλά, κατά τον Αριστοτέλη, είναι αισθητικά αμεσότερη και ελκυστικότερη και έχει μεγαλύτερη πυκνότητα.

•  Στην παρομοίωση έχουμε μια σύγκριση φανερή , ενώ στη μεταφορά η σύγκριση είναι  λανθάνουσα

•    Ενώ η μεταφορά προϋποθέτει  ότι η μεταβίβαση είναι δυνατή , η παρομοίωση «προτείνει» την μεταβίβαση και την «εξηγεί» , χρησιμοποιώντας όρους όπως  το σαν

•  Η παρομοίωση συνεπάγεται μια πιο οπτική σχέση  ανάμεσα στα στοιχεία της απ΄ότι η μεταφορά

• Στη παρομοίωση τα δύο μέρη της που «συναντώνται» διατηρούν τη λεκτική αυτονομία τους ( ψηλός -  σαν κυπαρίσσι ), ενώ στη μεταφορά οι δύο εμπλεκόμενες έννοιες συμφύρονται απολύτως.

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ

•      Συμβατικές ή παγιωμένες μεταφορές ( νεκρές μεταφορές ) :  η μεταφορά που έχει χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ  ώστε  έχει χάσει πια τη μεταφορική της δύναμη και  έχει περάσει στο χώρο της κυριολεξίας πχ έδωσε το σύνθημα, άναψε το πράσινο φανάρι 

•     Ενεργές μεταφορές:  

διαχωρίζονται  σε α) εξηγητικές 

 ( πχ. Ο φόβος είναι μεταδοτική νόσος 

 β) ποιητικέςπχ η ομίχλη έρχεται με απαλά πατήματα

 γ) εννοιακές μεταφορές. Αυτές είναι τρόποι κατανόησης  σχετικά αφηρημένων εννοιών μέσω μιας συγκεκριμένης έννοιας. Δεν έχουν ποιητική αξίωση .πχ η σχέση μας έφτασε σε αδιέξοδο, βρισκόμαστε σ΄ένα σταυροδρόμι, πρέπει να ακολουθήσουμε χωριστούς δρόμους .

ΠΗΓΕΣ

• Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας της λογοτεχνίας, J. A. Cuddon, Μεταίχμιο

• Μεταφορά , Terence Hawkes , Η γλώσσα της κριτικής , Ερμής

• Οι ιστορίες του κόσμου , Τρόποι της γραφής και της ανάγνωσης του οράματος, Βαγγέλης Αθανασόπουλος  Εκδόσεις Πατάκη

• Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Παρίσης Ιωάννης , Παρίσης Νικήτας, ΟΕΔΒ

( *   το παράδειγμα από : Οι λειτουργίες της γλώσσας του    Β.Πρασσά )